Từ lâu, nhà thờ đá Phát Diệm được mệnh danh là nhà thờ đẹp nhất Việt Nam và là "kinh đô Công giáo" của cả nước.

Quần thể nhà thờ đá Phát Diệm bao gồm 1 nhà thờ lớn và 4 nhà thờ nhỏ xung quanh. Đa phần ngoài phần ngói, cột nhà và những tiểu tiết thì tất cả bộ phận khác của nhà thờ được xây bằng đá tự nhiên. Tương truyền người xưa phải tốn gần chục năm để có thể đục đẽo và xây nên những tòa nhà này.

Mặc dù là công trình Công giáo, mang tư tưởng phương Tây nhưng nhà thờ đá Phát Diệm lại mang đậm kiến trúc đình chùa Việt Nam. Các mái của nhà thờ cong vút, nhiều tầng khác nhau; lối vào theo hình thức cổng tam quan cột kèo, các gian nhà hay nhiều hạng mục đều được thiết kế mang đậm tính dân tộc.

Thoạt nhìn nếu du khách không tinh mắt thì sẽ nghĩ đây là một tập hợp những ngôi chùa vì kiến trúc mái ngói cùng dáng uốn cong hình đao quen thuộc. Bên cạnh đó là những cột nhà đậm dấu ấn làng quê đồng bằng Bắc Bộ.

Các họa tiết bên trong điện được chạm trổ tinh xảo, cầu kỳ, thể hiện quan điểm thẩm mỹ của cha ông ta ngày xưa khi khéo léo lồng ghép những giá trị truyền thống vào kiến trúc phương Tây.

Hai tầng mái của nhà thờ được ngăn cách bởi các ô cửa sổ để ánh sáng có thể chiếu vào bên trong, tạo cảm giác rộng rãi cho các con chiên và du khách khi ghé qua tham quan.

Cây thập giá của nhà thờ châu Âu được gắn trên cánh cổng dẫn vào khu hang đá nhân tạo có khắc chữ Hán cổ.

Tòa nhà này được gọi là nhà thờ dâng kính trái tim Ðức Mẹ. Phía trong được chạm nhiều bức phù điêu đẹp, đặc biệt là bức chạm tứ quý: tùng, mai, cúc, trúc, tượng trưng cho thời tiết và vẻ đẹp riêng của bốn mùa trong một năm. Ðường nét khắc họa những con vật như sư tử, rồng, phượng rất sống động. 

Bên cạnh việc tham quan quần thể nhà thờ đá, du khách có thể ghé thăm Cầu Ngói Phát Diệm bắc qua sông Ân. Cây cầu “3 nhịp 12 gian” này cũng được coi là một dấu ấn đặc sắc của vùng đất Công giáo nhưng đậm vẻ Á Đông này.

Huy Tùng